Nguyên nhân chiến tranh

Kể từ năm 262 TCN, nước Tần và các nước ở Quan Đông như Hàn, Triệu thường xuyên xảy ra chiến tranh, trong đó có trận đánh Trường Bình, được coi là nổi tiếng nhất dưới sự chỉ huy của Bạch Khởi và là trận đánh lớn nhất thời Chiến Quốc.

Năm 262 TCN, Bạch Khởi đem quân đánh Hàn, thế như chẻ tre, nhanh chóng chiếm được thành Dã Vương (nay là Tẩm Dương, Hà Nam), cắt đứt con đường nối liền giữa quận Thượng Đảng (nay nằm ở phía đông tỉnh Sơn Tây) và kinh đô nước Hàn (nay là Tân Trịnh, Hà Nam), khiến quân Hàn ở Thượng Đảng bị cô lập.

Tần vốn mang quân đánh Hàn, sắp lấy được Thượng Đảng. Quan trấn thủ Thượng Đảng là Phùng Đình bị vây ngặt, cắt đứt liên lạc với Hàn. Biết thế không thể giữ được, Phùng Đình viết thư sang Triệu, xin mang Thượng Đảng về Triệu và xin vua Triệu đem quân đến cứu. Bất chấp ý kiến can ngăn của Bình Dương quân Triệu Báo, Triệu Hiếu Thành vương bằng lòng nhận Thượng Đảng, sai Bình Nguyên quân Triệu Thắng đến nhận đất, nhưng lại không cử đại binh đi cứu trợ cho Thượng Đảng. Tướng Tần là Vương Hạt vây đánh Thượng Đảng, Phùng Đình cầu cứu nhưng suốt 2 tháng Triệu không cử viện binh sang. Mãi tới khi vua Triệu cử danh tướng Liêm Pha đi cứu thì Vương Hạt đã đánh vỡ Thượng Đảng. Phùng Đình mang dân chạy sang nương nhờ nước Triệu. Liêm Pha đi đến ải Trường Bình mới biết Thượng Đảng bị Tần lấy rồi. Liêm Pha lui về thủ ải Trường Bình, quân Tần nhân đà thắng lợi bèn vây hãm Trường Bình.

Hai nước đổi tướng

Liêm Pha sai quân đóng trại dài theo chân núi, từ đông sang tây có mấy chục doanh trại, lại cho Cái Đồng và Cái Phụ 2 vạn quân đóng ở Nhị Chương thành ở hai phía đông tây, chia cho Phùng Đình 1 vạn quân đóng ở thành Quang Lang, sau đó sai Triệu Gia đem quân ra thám thính tình hình quân Tần. Triệu Gia dẫn quân đi đụng phải tướng Tần là Tư Mã Cánh, bị Cánh chém chết dưới chân ngựa, quân Triệu thua chạy. Vương Hạt xua quân đánh Nhị Chương thành, Cái Đồng và Cái Phụ thua chạy, quân Triệu trong hai thành đều hàng Tần. Vương Hạt thừa thắng đánh Quang Lang, Phùng Đình thua chạy, góp nhặt tàn quân về hội họp với Liêm Pha ở Kim Môn Sơn.

Liêm Pha ra trận hai lần thất lợi, bèn cố thủ không ra nữa và sai quân đào ao sẵn trong ải cho chứa nước, lại hạ lệnh hễ ai ra đánh dù thắng cũng bị chém. Quân Tần tấn công thì quân Triệu chỉ thủ trong doanh trại, lấy nỏ cứng bắn ra, quân Tần chết rất nhiều. Vương Hạt cường công mãi không hạ nổi cửa ải bèn dùng kế lấp nguồn nước của quân Triệu để buộc quân Triệu phải rút lui, nhưng nhờ ao đã đào sẵn trong ải nên quân Triệu không thiếu nước, ngoan cường chống trả. Vương Hạt suốt 2 năm không đánh nổi ải Trường Bình, lại hao tổn mười vạn người, phải xin vua Tần cho viện binh.

Năm 260 TCN, vua Tần quyết định cử Bạch Khởi ra mặt trận làm chủ tướng, Vương Hạt vẫn được giữ lại làm phó tướng, lại hạ lệnh giữ bí mật việc đổi tướng, ai làm lộ thì chém. Đồng thời, vua Tần theo kế Phạm Thư lại phao tin rằng quân Tần chỉ sợ tướng Triệu là Triệu Quát, con Mã Phục quân Triệu Xa, chứ không sợ Liêm Pha. Vua Triệu thấy Liêm Pha cầm cự mãi cho là nhát, bèn sai tướng trẻ Triệu Quát ra mặt trận, còn Liêm Pha thì bị tước binh quyền phải quay về Hàm Đan. Triệu Quát ra đến Trường Bình, bãi bỏ hết những sắp xếp nhân sự của Liêm Pha, lại phá bỏ tháo dỡ những công sự mà Liêm Pha xây dựng, có ý muốn chong mặt ra đánh với quân Tần. Quát cầm hơn 40 vạn quân, chủ quan coi thường Vương Hạt, không ngờ Bạch Khởi đã ra cầm quân ngoài mặt trận. Bản thân vua Tần cũng đích thân ra mặt trận khao thưởng tướng sĩ, làm tăng sĩ khí quân Tần.

Bạch Khởi cố ý cho Triệu Quát thắng lợi một trận để coi thường quân Tần, sau đó dụ Triệu Quát ra khỏi ải rồi đặt phục binh đánh tan nát quân Triệu. Sau đó quân Tần lại cắt đường vận lương khiến 40 vạn quân Triệu bị vây khốn, thiếu lương ăn. Quân Triệu bị vây liên tục trong vòng 46 ngày, mặc dù quân số đông hơn quân Tần nhưng không thể phá vây ra được, quân Tần ít hơn nhưng dũng mãnh thiện chiến, quân Triệu mấy phen xông ra đều bị đánh bại. Triệu Quát thấy hết lương, phải liều phá vây ra, bị Bạch Khởi hạ lệnh dùng nỏ cứng bắn vào, Quát tử trận. Phùng Đình nghe tin quân Triệu thua bèn tự sát. Gần như toàn bộ quân Triệu đầu hàng.

Tàn sát hàng binh Triệu

Quân Triệu đầu hàng quá đông, Bạch Khởi sợ không kiềm chế được, nên bàn với Vương Hạt chôn sống hết. Để lừa quân Triệu, ông đem hàng tốt chia làm mười doanh, sai mươi viên tướng thống suất, hợp với quân Tần, đều cho trâu rượu, ăn uống và nói rằng ngày mai Võ An quân sẽ lựa chọn quân Triệu, người nào khoẻ mạnh đánh trận được, thì cấp cho khí giới và đem về nước Tần sai dụng, còn người già yếu hay nhát sợ đều cho về Triệu. Quân Triệu mừng rỡ.

Đêm ấy, Bạch Khởi truyền mật lệnh cho mười viên tướng rằng:

Quân Tần theo lệnh, cùng ra tay một lúc. Hàng tốt nước Triệu vì không biết có lệnh ấy, lại không có khí giới, nên đều bó tay chịu chết. Bốn mươi vạn quân Triệu trong một đêm đều bị chém chết cả. Bạch Khởi thu nhặt những đầu lâu quân Triệu, chất đống ở trong luỹ Tần, gọi là núi Đầu Lâu.

Tính ra trong trận Trường Bình, trước sau quân Tần hoặc chém hoặc bắt tổng cộng 45 vạn quân Triệu, kể cả những quân Triệu đầu hàng Vương Hạt trước, đều bị giết sạch cả, chỉ còn 240 người ít tuổi được thả về Hàm Đan để tuyên dương cái oai của nước Tần.

Vụ chôn sống quân Triệu là một trong những vụ thảm sát lớn nhất thời cổ đại của lịch sử Trung Quốc.